1.4 Vierde scène: Computerprogrammeur als topcrimineel

In maart 1999 wordt het internationale bedrijfsleven, evenals honderdduizenden individuele computergebruikers, opgeschrikt door het opduiken van een virus dat zich razendsnel door internet 'voortbeweegt'. Het zogeheten Melissa-virus arriveert als e-mail bericht, met aangehecht een tekstdocument in Microsoft Word-opmaak. Na opening plant het zichzelf voort door eigenhandig de eerste vijftig adressen uit het adresboek van het e-mail programma van de getroffen gebruiker te verzamelen en zichzelf via internet te verzenden aan deze adressen, na eerst nog op eigen houtje een willekeurig Word-document van het slachtoffer aan het nieuw gecreëerde bericht gehecht te hebben. Tot grote schrik van getroffen bedrijven belandden op deze manier vertrouwelijke stukken bij willekeurige geadresseerden. In de paniek die ontstaat, adviseert de FBI onder andere aan de firma Microsoft om de mailserver van het Amerikaanse hoofdkantoor tijdelijk te sluiten, teneinde de schade te beperken.

Het Melissa-virus wordt vanwege zijn capaciteit zichzelf voort te planten en zich zo door internet voort te bewegen, getypeerd als een e-mail worm. Dit genre virus is op zichzelf niet nieuw. Nieuw is wel de schaal waarop gebruikers getroffen worden. Het e-mail programma met adresboek waarvan Melissa gretig gebruik maakt, is Microsoft Outlook. Door de betrekkelijke monopoliepositie die de firma Microsoft zich heeft verworven in de markt van de zakelijke gebruikerssoftware kan de verspreiding van het virus zo snel en zo massaal plaatsvinden. In april 1999 wordt de dader gearresteerd. De dertigjarige computerprogrammeur David L. Smith uit New Jersey bekent later verantwoordelijk te zijn geweest voor het ontwerpen en verspreiden van het virus. Hem wordt het veroorzaken van een schade van 80 miljoen dollar ten laste gelegd. Smith geeft aan het virus zo geschreven te hebben dat het geen werkelijk ingrijpende schade zou toebrengen aan systemen. De openbare aanklager van New Jersey, John J. Farmer, trekt deze uitspraak openlijk in twijfel. "I think he intended to do exactly what was accomplished -- a total disruption of worldwide communication," aldus Farmer.¹²

Deze laatste uitspraak verraadt iets van de belangen die gemoeid zijn met deze veroordeling, naast die van de vraag om bestraffing van het gepleegde misdrijf. David Smith dient tot afschrikwekkend voorbeeld gesteld te worden voor al diegenen die het duistere plan koesteren een computervirus los te laten en die zo de samenleving bedreigen. Er wordt uiteindelijk een gevangenisstraf van in totaal 15 jaar tegen Smith geëist, met een boete van circa 400.000 dollar. Deze eis wijst op een duidelijke poging Smith te veroordelen als een zware crimineel¹³.

Er zijn bij de manier waarop de tenlastelegging in deze zaak tot stand komt vraagtekens te zetten. Het bedrag van 80 miljoen dollar schade is een optelsom van de uren die volgens een ruwe schatting systeembeheerders wereldwijd nodig hebben gehad om het virus onschadelijk te maken. Door Smith voor het totaal van deze schade verantwoordelijk te stellen, worden alle bijkomende factoren voor het gemak vergeten. De kwetsbaarheid van bedrijfssystemen die wereldwijd draaien op de software van een enkele fabrikant wordt nauwelijks ter discussie gesteld. Waar liggen in deze kwestie de verantwoordelijkheden van gebruiker en fabrikant? Is indirect toegebrachte schade toe te schrijven aan een enkele persoon? Een bedrijf als Microsoft is nog nooit verantwoordelijk gesteld voor de toegebrachte schade die nog elke dag wereldwijd ontstaat door de talrijke fouten die aanwezig zijn in de door deze firma geproduceerde software.¹⁴

In deze laatste scène springen twee elementen er opvallend uit. Computersystemen die wereldwijd met elkaar verbonden zijn, zijn bijzonder kwetsbaar, met name wanneer er een monopolie bestaat in de gebruikte besturingsystemen en software van toepassingen. De angst voor het onbeheersbare karakter van kettingreacties die zich in deze computernetwerken kunnen voordoen, leidt gemakkelijk tot beschuldigingen en straffen die buiten proporties zijn. Een veroordeling van een dader is nodig om de ongerustheid tijdelijk te beteugelen, terwijl een verder bezinning op oorzaken en verantwoordelijkheden uitblijft.